کاهش ۳۳ درصدی آب دجله / تاثیر سدسازی بر کشاورزی و زندگی ۱۸ میلیون عراقی
رود دجله فقط یک رودخانه نیست؛ شاهرگ حیات عراق، حافظ تمدنهای باستانی و ستون اصلی زندگی میلیونها انسان است. از نخستین روزهای شکلگیری تمدن بشر تا امروز، دجله نقشی اساسی در کشاورزی، مذهب، اقتصاد و فرهنگ این سرزمین ایفا کرده است. اما اکنون این رود تاریخی با بحرانی بیسابقه روبهروست؛ آلودگی شدید، کاهش چشمگیر حجم آب، سوءمدیریت داخلی و فشار سدهای بالادست، دجله را به مرز نابودی رسانده است.
به گزارش تجارت نیوز، رود دجله، یکی از دو شاهرگ تاریخی بینالنهرین که تمدن بشری بر کنارههای آن شکل گرفت، امروز در آستانه مرگی تدریجی قرار دارد. اگر اقدامی فوری صورت نگیرد، حیات میلیونها نفر و ادامه زندگی یکی از قدیمیترین جوامع دینی جهان در جنوب عراق به خطر خواهد افتاد. کاهش بارندگی، سدسازی در کشورهای بالادست، آلودگی گسترده و سوءمدیریت منابع آبی دست به دست هم دادهاند تا صدای نفسهای آخر دجله دیگر به سختی شنیده شود.
تمدن باستانی در آستانه فروپاشی آبی
در شهر عماره در جنوب عراق، شیخ نَضِم کُرَیدی الصباحی، رهبر ۶۸ ساله و از بزرگان جامعه منداییان، هر روز کنار دجله زندگی میکند و مانند نیاکانش، باور دارد که «آب جاری، پاک و مقدس است». وی در ادامه بیان کرد: تا وقتی آب جاری است، زندگی هست. بیآب، حیات از بین میرود.
منداییان، پیروان یکی از کهنترین ادیان عرفانی جهان، بیش از هزار سال است که در جنوب عراق و بهویژه استان میسان زندگی میکنند. در باور آنان، تمامی مراحل زندگی از تولد و ازدواج تا مرگ با آب گره خورده است. هر رویداد مذهبی با تطهیر در آب جاری آغاز میشود و آخرین لحظات زندگی نیز باید در کنار رودخانه سپری شود. شیخ نضم میگوید: «در آغاز خلقت، پیش از آدم، آب وجود داشت؛ با آب بود که انسان شکل گرفت.»
دجله در سراشیبی مرگ
دجله از کوههای جنوبشرقی ترکیه سرچشمه میگیرد، از میان شهرهای موصل و بغداد میگذرد و در نهایت به فرات میپیوندد تا شطالعرب را بسازد و روانه خلیج فارس شود. زمانی، در امتداد این رود و فرات، تمدن بینالنهرین شکوفا شد؛ جایی که نخستین کلمات نوشته و نخستین چرخ اختراع شد. امروزه حدود ۱۸ میلیون نفر از آبهای دجله برای کشاورزی، صنعت، تولید برق و آشامیدن استفاده میکنند.
اما این شریان حیاتی در دهههای اخیر حال خوشی ندارد. جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ بسیاری از زیرساختهای آب عراق را نابود کرد و پس از آن، سالها تحریم و درگیری مانع بازسازی آن شد. اکنون تنها ۳۰ درصد از خانوارهای شهری به شبکه فاضلاب متصلاند، و این عدد در مناطق روستایی به ۱.۷ درصد کاهش مییابد.
به فاضلاب شهری، باید کودهای شیمیایی، آفتکشها، زائدات صنعتی و زبالههای بیمارستانی را هم افزود. پژوهشی در سال ۲۰۲۲ نشان داد که کیفیت آب دجله در بخشهایی از بغداد «ضعیف» یا «بسیار ضعیف» است. در سال ۲۰۱۸، بیش از ۱۱۸ هزار نفر در شهر بصره پس از نوشیدن آب آلوده راهی بیمارستان شدند.
سدسازی و سوءمدیریت؛ دو تهدید اصلی
در سه دهه گذشته، ترکیه ساخت سدهای عظیمی را بر مسیر دجله آغاز کرده و این اقدام باعث کاهش ۳۳ درصدی جریان آب ورودی به بغداد شده است. از سوی دیگر، ایران نیز با احداث سد و انحراف مسیر رودخانههای مشترک، از ورود بخش بزرگی از آب به عراق جلوگیری کرده است. در همین حال، کشاورزی در داخل عراق حدود ۸۵ درصد از منابع آب سطحی کشور را مصرف میکند اغلب با روشهایی قدیمی و ناکارآمد.
با کاهش حجم جریان، غلظت آلودگیها افزایش پیدا میکند. سلمان خیراله، بنیانگذار سازمان غیردولتی «حُمات دجله»، میگوید: «کیفیت آب به کمیت آن بستگی دارد. وقتی آب کم شود، آلودگی چند برابر میشود.»
بحران اقلیمی و آینده تیره عراق
عراق در بدترین خشکسالی خود طی یک قرن گذشته قرار دارد. میزان بارش در سراسر کشور ۳۰ درصد کاهش یافته است، و کارشناسان پیشبینی میکنند تا سال ۲۰۳۵ تقاضا برای آب شیرین از میزان عرضه فراتر رود. اکنون سطح آب دجله در تابستان آنقدر پایین آمده که عابران میتوانند با پای پیاده از آن عبور کنند. تصویری که هیچگاه در تاریخ اخیر دیده نشده بود.
توافق «نفت در برابر آب» و جنجالها
در ماه نوامبر، بغداد و آنکارا توافقی مشترک برای کاهش آلودگی، معرفی فناوریهای آبیاری نوین، احیای زمینهای کشاورزی و بهبود مدیریت آب امضا کردند. این توافق به «نفت در برابر آب» معروف شده، زیرا پروژهها توسط شرکتهای ترکی انجام میشود و هزینهها از محل درآمد نفتی عراق پرداخت خواهد شد. وزارت خارجه عراق آن را «اولین توافق از نوع خود» نامیده است.
اما منتقدان هشدار میدهند که متن توافق فاقد شفافیت است و احتمال میرود کنترل منابع آبی عراق عملا به ترکیه سپرده شود. محسن الشمری، وزیر سابق منابع آب، این توافق را «بیشتر تبلیغاتی و انتخاباتی» توصیف کرد، چرا که تنها ۹ روز پیش از انتخابات عمومی عراق امضا شد.
کوچ اجباری و ترس از مرگ هویت منداییان
شیخ نضم با نگرانی میگوید آینده جامعه منداییان بدون دجله ممکن نیست. بسیاری از آنان بهدلیل کمآبی و آلودگی به شمال عراق یا حتی خارج از کشور مهاجرت کردهاند. امروزه تخمین زده میشود جمعیت کل منداییان بین ۶۰ تا ۱۰۰ هزار نفر باشد، در حالی که کمتر از ۱۰ هزار نفر در عراق ماندهاند. اگر دجله بمیرد، آخرین پیوند این قوم با سرزمین اجدادیشان نیز از بین خواهد رفت.
بحران دجله تنها یک مسئله زیستمحیطی نیست؛ زنگ خطری برای فرهنگ، تاریخ و حیات انسانی در سرزمینی است که مهد تمدن جهان بوده. اگر دولتها، سازمانهای بینالمللی و مردم منطقه امروز اقدام نکنند، نسلهای آینده نهتنها از آب، بلکه از بخشی از هویت انسان محروم خواهند شد. دجله که روزی سرچشمه زندگی بود، حالا خود به کمک نیاز دارد تا بماند و دوباره زندگی ببخشد.
- برچسب ها:
