طرح استراتژیک انرژی دولت آینده: ساخت زنجیره ارزش پایدار و بازنگری در سیستم یارانه‌ها

به گزارش خبرنگار اقتصاد آنلاین، موضوع انرژی از جمله مسائل و چالش هایی است که بسیاری از کاندیداهای ریاست جمهوری را به خود سرگرم کرده است. موضوعی که علیرغم دستیابی ایران به منابع عظیم و حائز اهمیت نفت و گاز اما به دلیل عدم سرمایه گذاری های سنوات گذشته، بسیاری از صنایع را که زمانی به دلیل همین مزیت انرژی ایجاد شده بودند، دچار مشکل کرده است. حالا کارشناسان بر این باورند که باید برای حوزه انرژی در دولت چهاردهم برنامه جدی داشت و طرحی نو در انداخت.

مصرف باید با تولید هماهنگ شود نه بالعکس

محمدرضا اکبری، مدیر گروه نفت اندیشکده تحلیلگران انرژی با اشاره به دوگانه تولید حداکثری یا صیانتی گفت: «همیشه این دوگانه وجود داشته که باید به سمت تولید حداکثری رفت یا تولید صیانتی. عده‌ای معتقد بودند که تا ۱۵ سال آینده دیگر مصرف نفت از بین خواهد رفت. پس دیگر نفت خریدار نخواهد داشت. عده دیگر معتقد بودند این سناریو از طرف کشورهای مصرف کننده است و آن‌ها می‌خواهند با بالابردن تولید، قیمت نفت را پائین نگه دارند، پس ما باید از نفت صیانت کنیم و چیزی هم جایگزین مصرف نفت نخواهد شد.

وی افزود: در کشور ما هیچ وقت رویکرد تولید صیانتی نداشتیم. اگر کم تولید کرده‌ایم، به خاطر تحریم یا محدودیت‌های دیگری بوده است. کشوری هم نیست که توان تولید زیاد داشته باشد، اما از آن جلوگیری کرده باشد و رویکرد صیانتی را در پیش بگیرد. در کشور ما چندان این تفکر هم وجود نداشته که بگوییم چون نفت را می‌خواهیم برای نسل بعد بگذاریم، پس کمتر تولید کنیم. اما به علت عدم بلوغ حاکمیت در مصرف پول نفت، ما به بدترین شکل از این سرمایه استفاده می‌کنیم. ما معادل تولید انرژی نفتی‌مان، پرتی انرژی داریم.

اکبری ادامه داد: یعنی اگر ۱.۵ میلیون بشکه تولید می‌کنیم، به همین مقدار پرتی انرژی داریم. حالا فرض کنید بجای توسعه پالایشگاه و کلی فعالیت دیگر، از همین اتلاف جلوگیری کنیم. این اتفاق خیلی مهمی می‌تواند باشد. باید بر سیاست‌های مدیریت مصرف و بهینه‌سازی تکیه کنیم».

شرکت‌های ما به حاکمیت شرکتی نیاز دارند

این کارشناس حوزه انرژی در ادامه بیان داشت: «در مورد گاز اگر بتوانیم مخازن جدیدی وارد کنیم که افت تولید را جبران کند و ظرفیت روی سطح زمین مورد استفاده قرار گیرد، وضعیت بهتر خواهد شد. چالش اصلی ما در گاز، این است که اقتصاد گاز در کشورما یک اقتصاد ورشکسته است. گاز در جاهایی مصرف می‌شود که نه تنها سود دهی ندارد، بلکه زیان ده می‌شود و بسیاری از مجموعه‌ها بر اساس رانت و با بهانه توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی، گاز دریافت می‌کنند.

وی افزود: ما نیاز به نهادهای تنظیم‌گر داشتیم تا در این عرصه‌ها ورود پیدا کنند. شرکت‌های ما باید بتوانند حاکمیت شرکتی را پیاده کنند. هم شرکت‌های دولتی و هم خصوصی؛ حاکمیت شرکتی یعنی امکان و توانایی انجام فعالیت درست اقتصادی؛ سخت‌ترین اصلاح، اصلاح در ساختار حکمرانی است. ما باید شرکت‌ E&P داشته باشیم. حالا یا دولتی یا خصوصی یا خصولتی. یعنی بتواند تامین و مدیریت مخزن انجام دهد و می‌توانیم با شرکت‌های مصرف کننده گاز قرارداد ببندیم. یعنی ما به عنوان سرمایه‌گذار اجازه بدهیم شرکت تولید گاز با شرکت فولاد قرار داد ببندد.

باید انرژی را به عنوان یک کالای با ارزش فهم کرد

یاسر میرزایی با اشاره به بی‌توجهی حاکمیت به سیستم‌های تنظیم‌گرانه اظهار داشت: طی سال‌های گذشته در حوزه مدیریت انرژی، تنها مدیریت تولید انجام شده است. هیچ وقت به سیاست‌های تنظیم‌گرانه و کنترل مصرف توجه نشده و همیشه جواب کمبودها، تولید بیشتر بوده است. حالا متوجه شده‌ایم که تولیدمان از مصرفمان عقب می‌ماند و ایده قبلی دیگر با قوت سابق سر جایش نیست. البته بسیاری از مدیران صنعت انرژی هنوز به این باور نرسیدند و اگر بتوانند باز به سمت تولید بیشتر حرکت می‌کنند.

وی افزود: اما برای مسئله کنترل و مدیریت مصرف چکار می‌شود کرد؟! ما هنوز انرژی را به عنوان یک کالای دارای ارزش فهم نکردیم. برای یک فرد اروپایی یا آمریکایی، تفاوتی بین لباس یا رستوران با مصرف انرژی نیست. افراد تصمیم می‌گیرند هزینه را صرف غذای خوب بکنند یا اینکه آخر هفته با هزینه سوخت به سفر بروند.

مدیرعامل شرکت توسعه صنایع تابان انرژی پاسارگاد گفت: ما باید همواره به این مسئله فکر کنیم که سیاست‌گذاری‌ها و پروژه‌هایمان در حوزه انرژی منجر به بهینه سازی مصرف می‌شود یا خیر. سیاست‌گذار ما فکر می‌کند بیشتر از مردم می‌فهمد و می‌تواند برای آن‌ها تصمیم بگیرد، در حالی که در حقیقت این مردمند که با تصمیم‌شان بر اساس بیشترین سود اقتصادی، برای سیاستمدار تصمیم‌ می‌گیرند».

ما به نهاد تنظیم‌گر نیاز داریم

میرزایی در ادامه گفت: «ما به نهادهایی نیاز داریم که به کنترل و مدیریت مصرف بپردازند. این نهادها باید طرح‌هایی را پیش ببرند که به مدیریت مصرف بیانجامد. مثلا به مصرف‌کننده گفته شود در صورت مصرف بهینه، در ازای انرژی کمتر مصرف شده پاداش مادی تعلق می‌گیرد. یا مثلا یک ماشین فرسوده با یک ماشین نو جایگزین شود. در چنین مواردی، از پیش من می‌دانم که این صرفه‌جویی رقم خواهد خورد.

وی افزود: البته ما نیاز به سازمانی داریم که در طرح‌های بزرگ، مثلا صرفه‌جویی در شرکت‌ها و کارخانه‌جات، در صورتی که قرار شد در ازای صرفه‌جویی انرژی منفعت مادی به آن‌ها اهدا شود، صرفه‌جویی آن را پایش کند.

به گفته میرزایی، سیاست‌گذار همچنین باید بداند وقتی قیمت دستوری را وضع می‌کند، چه آثاری گریبان‌گیرش خواهد شد؟! باید بداند سیاست‌های غیرقیمتی مثل سهمیه‌بندی طبقه‌بندی شده سوخت، چه آثار و عواقبی دارد؟»

باید کشور را به سمت تولید زنجیره خلق ارزش ببریم

رفیعی، مشاور وزیر نفت در توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز با اشاره به صنعت پتروشیمی و پتروپالایشگاه‌ها گفت:« صنعت پتروشیمی ما به سه قسمت منطقه ماهشهر، عسلویه و سایر مناطق کشور تقسیم می‌شود اما قسمت سایر مناطق با توجه به رویکرد صادراتی اشتباه است. زیرا شما باید با یک سیستم پیچیده نفت را به پالایشگاه و پتروشیمی و بعد دوباره به جنوب برسانی و به لحاظ هزینه، صرفه اقتصادی ندارد. بنظر می‌رسد که کشور سرمایه گذاری‌اش را در حوزه محصولات نفت خام به سواحل مکران منتقل کرده است. ما باید توسعه پتروشیمی را بر اساس یک برنامه‌ریزی منسجم و بر اساس خطوط لوله‌کشی، در همان منطقه مکران شروع کنیم که مبتنی بر خوراک مایع باشد. باید هزینه کرد تا توسعه در آن منطقه نیز رقم بخورد. آن منطقه نه خطوط هوایی درست و منظمی دارد، نه جاده و وضعیت ارتباطی درستی. وضعیت سواحل و بنادر و اسکله هم در آنجا سرشار از مشکلات عدم توسعه یافتگی است و این مسائل را باید برطرف کرد.

وی افزود: پس باید در کشور به سمت پتروشیمی خوراک مایع حرکت کنیم. در کشور هیچ تلاشی برای حرکت به سمت ایجاد زنجیره ارزش به واسطه خوراک گاز و مایع دیده نمی‌شود. ما در بسیاری از محصولاتی که نتیجه همین زنجیره خلق ارزش‌ها هستند، مصرف بالایی داریم و چون این محصولات وارداتی هستند، قیمت‌شان مدام دچار نوسانات می‌شود. مثل پلی‌استر یا اسیدآکریلیک و… . البته دنیا هم همین را می‌خواهد. کشورهای پیشرفته هیچ وقت ترجیحشان این نمی‌شود که ایران بتواند جزئی از کشورهایی که توانایی خلق این زنجیره ارزش را دارند، باشد. البته ما در فراهم کردن زیرساخت‌های پتروپالایشگاه‌ها نیز مشکل داریم».

دولت باید در راستای فراهم‌سازی زیرساخت تلاش کند

وی در ادامه اظهار داشت: «در دولت آتی باید باید یک کارگروه شکل بگیرد که در خلق این زنجیره ارزش و توسعه پتروپالایشگاه‌ها و توسعه زیرساخت‌های لازم، از تمامی ابزارها و نهادهای موجود خود استفاده کند. در دولت سیزدهم نیز جلساتی با حضور معاون اول رئیس جمهور برگزار شد اما پس از یکی دو جلسه متوجه شدیم که اراده جدی برای به ثمر رسیدن این مسئله وجود ندارد.

رفیعی گفت: یکی از موانع دیگر این روند توسعه، فشار دولت بر نهادهای مصرف‌کننده نفت است که برای مثال بنزین بیشتری تولید کنند. شرکت‌ها می‌خواهند به سمت خلق زنجیره ارزش بروند، اما دولت مانع می‌شود. پس باید دولت به سمتی برود که زیر ساخت لازم را فراهم کند یا از کسانی که توانایی فراهم سازی این زیرساخت برای پتروپالایشگاه‌ها دارند را استفاده کند.»

اگر می‌خواهیم به مردم یارانه بدهیم، باید عادلانه بدهیم

مرتضی زمانیان نیز به مسئله یارانه انرژی پرداخت و گفت: «وقتی انرژی را به ابزار حمایت از خانوار کردیم، سه مسئله جدی پیش آمد، معروف‌ترین آن اصابت غلط است. اما چنین نیست. برای مثال بنزین وقتی شامل یارانه می‌شود، تنها به کسی که ماشین و مصرف بیشتری دارد، می‌رسد.

وی افزود: دوم آنکه یارانه باید رضایت ایجاد کند، در حالی که یارانه‌های پنهان چنین وضعیتی را ایجاد نمی‌کنند. یک عده نیز سمپاشی ذهنی می‌کنند که یارانه‌ای وجود ندارد و وظیفه حکومت است که بنزین را ارزان نگه دارد چون قدرت خرید مردم پائین است؛ در حالی که چنین نیست. مردم اگر فقیر باشند اما دولت انرژی را با قیمت پائین به آن‌ها بدهد، در حقیقت دارد به آن‌ها یارانه می‌دهد. مسئله سوم آن است که این مسئله، پایه‌های حاکمیت را دچار مشکل می‌کند. ما در یک دوگانه باخت باخت قرار گرفته‌ایم. اگر گران نکنیم ضربه می‌بینیم اگر گران بکنیم با اعتراض اجتماعی مواجه می‌شویم.

پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گفت: بخش زیادی از این یارانه نیز صرف حمایت از صنعت می‌شود. حمایت از صنعت باید به نحوی باشد که بتواند سودآوری داشته باشد و در چند عرصه کارایی پیدا کند. حمایت باید به شکلی باشد که بعد از مدتی بتواند به شکل خودران پیش برود، نه آنکه اگر حمایت قطع شد زمین بخورد. جدای از این‌ها، چنین یارانه‌ای باعث شکل‌گیری قاچاق می‌شود».

برای اصلاح نظام یارانه‌ای، باید ابتدا وضعیت اقتصادی دهک‌های پائین اصلاح شود

زمانیان در ادامه با اشاره به راهکار حل مسئله یارانه انرژی بیان داشت: «دولت آینده باید معیشت دهک‌های پایین جامعه را تقویت کند. برای گذار از این وضعیت، باید دهک‌های پایین وضعیت معیشت مناسبی پیدا کنند. ما برای این کار یا باید رشد اقتصادی داشته باشیم تا این دهک‌ها نیز با رشد اقتصادی رشد کنند، یا باز توزیع اقتصادی داشته باشیم.

وی افزود: در کوتاه مدت امکان رشد اقتصادی نداریم، پس باید به سراغ بازتوزیع برویم. این هم لزوما گرفتن از پولدار و دادن به فقیر نیست. جلوگیری از هدررفت‌ها نیز می‌توان به بازتوزیع بیانجامد. بهترین وسیله نیز برای این امر، بازتوزیع انرژی است. باید با جلوگیری از هدر رفت انرژی، صادرات و استفاده از فضای تجارت، به بازتوزیع ثروت بپردازیم. ایجاد بازار انرژی یکی از مهم‌ترین عوامل برای کسب سود و اصلاح فرایندهای مصرف انرژی نیز می‌تواند باشد. مهم‌ترین لازمه دولت بعد، داشتن تئوری مشخص برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی درست در این زمینه است.