آیا می دانید مقبره کریم خان زند کجاست؟

راهنماتو- کریم‌خان زند، مؤسس سلسله زندیه، یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ ایران است که به دلیل سیاست‌های عادلانه و دوران صلح‌آمیز حکومتش به “وکیل‌الرعایا” مشهور شد. اما سرنوشت او پس از مرگ، همانند زندگی‌اش، داستان‌های پیچیده و تأمل‌برانگیزی دارد.

آیا می‌دانید قبر او کجاست و چه بر سر جسدش آمد؟ در این مقاله به‌طور مستند و دقیق، به سرگذشت جسد کریم‌خان زند از لحظات آخر عمرش تا محل نهایی دفن او می‌پردازیم.

لحظات آخر عمر کریم‌خان زند

کریم‌خان زند در اواخر عمر به بیماری شدیدی مبتلا شد که او را به شدت ضعیف کرد. بر اساس منابع تاریخی، احتمالاً او به بیماری نقرس یا مشکلات گوارشی مزمن مبتلا بوده است که به دلیل شرایط پزشکی آن زمان درمان مؤثری نداشت. برخی منابع نیز معتقدند که وکیل الرعایا با بیماری سل دست و پنجه نرم می کرد اما در سالهای آخر عمر چندان به این بیماری توجهی نمی کرد. به هر روی این بیماری‌ها، همراه با فشارهای ناشی از سال‌ها حکومت و اداره امور کشور، باعث ضعف شدید جسمانی او شد و در نهایت جان او را گرفت. او در سال 1193 هجری قمری (1779 میلادی) در شیراز، پایتخت دوران حکومتش، دار فانی را وداع گفت. مرگ او پایانی بر 30 سال دوران ثباتی بود که وی برای ایران به ارمغان آورده بود و آغاز دوره‌ای پر از آشوب و جنگ قدرت در بین خاندان زند. درست پس از مرگ کریم خان نزاع بر سر جانشینی او سبب شد تا جنازه اش 3 روز روی زمین بماند.

جسد کریم خان زند از شیراز تا تهران

پس از آرام شدن موقت نزاع شاهزادگان زند بر سر جانشینی وکل الرعایا، بالاخره نوبت به تدفین جنازه او رسید. طبق وصیت خود او، جنازه در عمارت کلاه فرنگی و در قبری ساده دفن شد اما گویی سرنوشت این شاه عادل قرار نبود روی آرامش به خود ببیند. با مرگ او نه تنها پادشاهی زندیه بلکه حتی جسد خود او هم دیگر روی خوش به خود ندید. جانشینان او در میانه نزاع بر سر قدرت از ظهور قدرت نوظهور آغامحمد خان قاجار غافل ماندند و تنها وقتی متوجه جدیت خطر او شدند که دیگر دیر شده بود. 

تصویر بازسازی شده از آرامگاه کریم خان زند در شیراز

آغا محمدخان که چندین سال را به عنوان گروگان در دربار کریم خان زند سپری کرده بود، بشدت از او کینه داشت. آغامحمدخان از اینکه در این دربار به علت اخته بودن حقارت های بسیار دیده بود به چیزی جز انتقام از کریم خان فکر نمی کرد. به همین دلیل وقتی پادشاهی ایران بر او مسلم شد شیراز نیز به تصرف سپاهیان قاجار درآمد، در اولین اقدام دستور داد تا آرامگاه شاه فقید زندیه را نبش و استخوان هایش را به تهران، پایتخت جدید ایران بفرستند. در ۱۸ شوال ۱۲۰۶ رحمان خان یوزباشی استخوان‌های کریم خان را از شیراز به تهران منتقل کرد تا به دستور آغامحمدخان در زیر پله های ورودی کاخ گلستان دفن شود. به گفتهٔ سر جان ملکم، دلیل نبش قبر و انتقال آن به کاخ این بود که آغامحمدخان «به خیال خود هر روز استخوان‌های دشمنان را پامال کرده باشد.».

سال‌ها گذشت و پس از یک قرن، در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، رضاشاه تصمیم گرفت تا بقایای کریم‌خان را از زیر پله‌های کاخ گلستان بیرون آورد. این اتفاق در حضور برخی از اعضای خاندان زند و با تشریفاتی خاص انجام شد. عباسقلی گلشائیان، سرپرست وزارت دارایی رضاشاه، در کتاب خاطرات خود به جزئیات این ماجرا پرداخته است: «کریم‌خان با تشریفات خاص نبش قبر شد… قرار بود که وزرا تا حضرت عبدالعظیم صندوق استخوان‌ها را مشایعت کنند، و از آنجا با اسکورت ویژه به شیراز منتقل شود. اما این برنامه به دلیل کسالت شدید ولیعهد که مبتلا به حصبه شده بود، به تعویق افتاد. بنابراین، استخوان‌های کریم‌خان مدت‌ها در کیسه‌ای کرباسی در طاقچه تالار موزه گلستان باقی ماند.

بالاخره آرامگاه کریم خان زند کجاست؟

با گذشت چند سال هیچ‌کس به یاد انتقال بقایای کریم‌خان نیفتاد. تا اینکه در سال ۱۳۱۷، زمانی که دربار مشغول آماده‌سازی مراسم عروسی ولیعهد با فوزیه بود، قصر گلستان در دست بازسازی قرار گرفت و اثاثیه و جواهرات سلطنتی که در صندوق‌ها نگهداری می‌شد، قرار بود به صندوق‌دار باشی تحویل داده شود. در جریان همین بازسازی بود که دوباره استخوان های کریم خان پیدا شد و داستان بازگرداندن آنها به شیراز زنده شد. اما چون کشور در آستانه ازدواج ولیعهد بود مقامات به صلاح ندیدند که خود را درگیر مراسم بازگرداندن استخوان های شاه زند به شیراز کنند برای همین اعلام شد به طور موقت به امام زاده زید منتقل کنند و در جوار آرامگاه لطفعلی خان زند دفن کنند تا در فرصت مناسب مجددا برنامه انتقال به شیراز را دنبال کنند. اما این داستان هم به فراموشی رفت و استخوان های وکل الرعایا پس از چند بار گور به گور شدن در نهایت در تهران باقی ماند. موضوعی که کمتر کسی از آن اطلاع دارد.